Z ekspertem o kleszczach i chorobach odkleszczowych

W ostatnim czasie w mediach coraz więcej uwagi poświęca się zagrożeniom związanym z kleszczami, drobnymi pajęczakami żywiącymi się krwią, które często przenoszą poważne choroby, w tym m.in. boreliozę oraz kleszczowe zapalenie mózgu. Mimo, iż kleszcze się nami specjalnie nie interesują, często odwiedzając „ich teren” stajemy się ich przypadkową ofiarą. Na najczęstsze wątpliwości dotyczące kleszczy i chorób odkleszczowych odpowiada dr hab. n. med. Paweł Stefanoff z Dywizji Kontroli Chorób Zakaźnych i Zdrowia Środowiskowego Norweskiego Instytutu Zdrowia Publicznego (Folkehelseinstituttet) w Oslo.



Natalia Wagner (N.W.): Czy kleszcze są rzeczywiście poważnym zagrożeniem w Polsce? Mieszkańcy, których województw powinni szczególnie uważać?

Dr hab. n. med. Paweł Stefanoff (P.S.): Od lat najczęstszą przyczyną chorobowości i umieralności w Polsce i na świecie są choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe oraz przyczyny zewnętrzne, w tym m.in. samobójstwa oraz wypadki komunikacyjne. Biorąc pod uwagę wskaźniki chorobowości i umieralności, choroby odkleszczowe stanowią marginalny problem zdrowotny w Polsce. Niemniej kleszcze są realnym zagrożeniem dla zdrowia i życia Polaków ze względu na ich powszechność oraz poważne powikłania towarzyszące zachorowaniu na chorobę odkleszczową. Zachorowania na choroby odkleszczowe występują na terytorium całego kraju. Tym samym, cały kraj należy uznać za teren endemicznego występowania chorób odkleszczowych. Niemniej najwięcej zachorowań jest zgłaszanych z terenów północno-wschodniej Polski, w tym m.in. województw warmińsko-mazurskiego oraz podlaskiego.



N.W.: W których miesiącach powinniśmy być szczególnie czujni?

P.S.: Aktywność kleszczy warunkuje temperatura otoczenia. Kleszcze uaktywniają się, gdy temperatura w ciągu dnia przekroczy 5-8°C. Istotnym czynnikiem jest również wilgoć. Zasadniczo kleszcze są aktywne od początku wiosny do późnej jesieni. Szczyt aktywności kleszczy obserwuje się w maju i czerwcu oraz we wrześniu i październiku.



N.W.: Które z chorób przenoszonych przez kleszcze stanowią poważne problemy zdrowotne w Polsce?

P.S.: Kleszcze są nosicielami wielu poważnych chorób zakaźnych. W Polsce rejestruje się zgłoszenia na anaplazmozę, babeszjozę, bartonellozę, boreliozę z Lyme, gorączkę Q, kleszczowe zapalenie mózgu, tularemię oraz riketsjozy. Największe znaczenie kliniczne w Polsce mają borelioza oraz kleszczowe zapalenie mózgu. W ostatnich latach corocznie rejestruje się ok. 200-300 zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu oraz kilkanaście, kilkadziesiąt tysięcy zachorowań na boreliozę, przy czym warto podkreślić, że wysoka liczba przypadków boreliozy jest również wynikiem zwiększonej świadomości na temat choroby wśród lekarzy i poprawy diagnostyki laboratoryjnej tej choroby.



N.W.: W jaki sposób atakują kleszcze?

P.S.: Kleszcze nie atakują. Kleszcze czyhają na ofiarę. Kleszcze mają rozwinięty narząd węchu. Rozpoznają ofiarę po zapachu, np. kwasie masłowym i amoniaku obecnym w pocie, ciepłocie ciała, dwutlenku węgla w wydychanym powietrzu czy ruchach powietrza. Istotną rolę w procesie identyfikacji ofiary odgrywa tzw. organ Hallera, znajdujący się na przedniej parze odnóży kleszczy. Odnóża są wyposażone w haczykowate narządy chwytne, które umożliwiają przyczepienie i utrzymanie się na ciele ofiary. Kleszcze poszukują na ciele miejsca, w którym skóra jest cienka i dobrze ukrwiona. Wkłuwają się za pomocą ryjkowatego narządu gębowego uzbrojonego w liczne ząbki, który umożliwia utrzymanie się w skórze ofiary i pobieranie pokarmu. Ślina kleszczy zawiera substancje zmniejszające krzepliwość krwi, substancje znieczulające, które markują moment wkłucia oraz substancje cementopodobne, które dodatkowo przymocowują je do ciała żywiciela. Kleszcze mogą żerować na ciele ofiary do kilkunastu dni. Po nasyceniu odpadają od żywiciela.



N.W.: W jaki sposób możemy ochronić się przed chorobami odkleszczowymi? W jaki sposób najlepiej uchronić nasze zwierzęta domowe przed kleszczami?

P.S.: Istnieje szereg możliwych działań, które skutecznie zapobiegają wkłuciu kleszcza, poczynając od unikania miejsc bytowania kleszczy, dokładnej obserwacji ciała po powrocie z miejsc występowania kleszczy, przez stosowanie środków ochrony osobistej w postaci odpowiedniego ubioru oraz repelentów, nie spożywanie niepasteryzowanych produktów mlecznych aż po szczepienia ochronne. Zwierzęta domowe możemy zabezpieczyć poprzez stosowanie odpowiednich preparatów zapobiegających infestacji kleszczy, np. obroży, tabletek czy kropel. Istotna jest również obserwacja naszych zwierząt oraz w przypadku wkłucia bezzwłoczne usunięcie kleszczy za pomocą odpowiednich przyrządów.



N.W.: W jaki sposób powinniśmy postępować po ukłuciu kleszcza? Czy istnieje profilaktyka poekspozycyjna?

P.S.: Fachowe, bezzwłoczne usunięcie kleszcza jest podstawowym sposobem profilaktyki chorób odkleszczowych. Skrócenie czasu ekspozycji na drobnoustroje chorobotwórcze, potencjalnie obecne w płynach ustrojowych kleszcza, znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania. Zasadniczo profilaktyka poekspozycyjna po ukłuciu kleszcza nie występuje. Kleszcz może być wektorem wielu chorób zakaźnych. W tym przypadku istotne są obserwacja miejsca wkłucia oraz stanu zdrowia osoby ukłutej. W przypadku pojawienia się objawów, sugerujących podejrzenie choroby odkleszczowej, wykonuje się swoiste badania laboratoryjne oraz wdraża odpowiednie leczenie.



N.W.: W jaki sposób powinniśmy usunąć kleszcza?

P.S.: Kleszcza należy usunąć bezzwłocznie po jego zauważeniu. Kleszcza należy uchwycić za główkę (najlepiej pęsetą) możliwie najbliżej ciała i pociągnąć delikatnie, ale zdecydowanie ruchem pionowo do góry. Po usunięciu kleszcza należy dokładnie umyć ręce oraz zdezynfekować miejsce wkłucia, jak i również przyrządy użyte do jego usunięcia. Istnieje szereg innych dostępnych przyrządów do usuwania kleszczy, np. pompki ssące lub kleszczołapki.



N.W.: Czy zalecałby Pan osobom ukłutym przez kleszcza przesłanie kleszcza do badań w celu określenia czy jest nosicielem drobnoustrojów chorobotwórczych?

P.S.: Kleszcze mogą być nosicielami wielu drobnoustrojów chorobotwórczych. Rozpoznanie choroby odkleszczowej opiera się na wystąpieniu objawów chorobowych oraz wykonaniu swoistych badań laboratoryjnych. Badanie kleszcza nie ma zatem znaczenia klinicznego. Oczywiście badania kleszczy są dostępne i można je wykonywać odpłatnie. Należy jedynie pamiętać, że istnieje możliwość, że do zakażenia nie doszło pomimo, iż u kleszcza zidentyfikowano drobnoustroje chorobotwórcze ze względu np. na zbyt krótki czas ekspozycji. Może również dojść do sytuacji odwrotnej – tj. choroba została przeniesiona, ale u kleszcza nie wykryto drobnoustrojów chorobotwórczych, gdyż czułość zastosowanej metody była zbyt niska. Lekarze nie opierają decyzji dotyczącej postępowania leczniczego na podstawie badania kleszcza.



N.W.: Szczepienia ochronne chronią jedynie przed niektórymi chorobami odkleszczowymi. Jaki jest stan prac nad szczepionką chroniącą przed ukłuciami kleszcza? Czy naukowcy pracują nad innymi innowacyjnymi metodami zapobiegania chorobom odkleszczowym? W przypadku walki z komarami są np. stosowane drony, za pomocą których są rozprzestrzeniane wysterylizowane komary.

P.S.: Tak, to prawda. Obecnie są dostępne szczepienia ochronne zapobiegające jedynie niektórym chorobom odkleszczowym, w tym np. gorączce Q oraz kleszczowemu zapaleniu mózgu. Trwają również prace m.in. nad szczepionką przeciw boreliozie. Szczepionka przeciw boreliozie była już dostępna wcześniej w Stanach Zjednoczonych, jednak została wycofana ze względu na niską skuteczność. Obecnie trwają prace nad szczepionką chroniącą przed ukłuciami kleszcza. Tego rodzaju szczepionka mogłaby ochronić przed wszystkimi chorobami przenoszonymi przez kleszcze. Naukowcy pracują również m.in. nad środkami chemicznymi oraz biologicznymi służącymi do redukcji populacji kleszczy. Metoda, ze względu na rozległe tereny bytowania kleszczy, wydaje się być jednak nie tylko mało skuteczna, ale i również nieefektywna kosztowo. Wydaje się, że szczepienie ochronne jest najbardziej przełomowym kierunkiem w zapobieganiu chorobom odkleszczowym.



N.W.: Z jakimi najbardziej absurdalnymi mitami wokół kleszczy i chorób odkleszczowych spotkał się Pan dotychczas?

P.S.: Wydaje się, że najwięcej mitów dotyczy metod polowania kleszczy oraz ich usuwania z powierzchni ciała. Chciałbym zapewnić, że kleszcze nie spadają na nas z drzew. Nie byłyby w stanie wspiąć się tak wysoko, ponieważ są bardzo wrażliwe na wysychanie i muszą być zawsze blisko wilgotnej gleby. Kleszcze bytują np. w trawach oraz niskich zaroślach. Wcześniej wspomniałem również o fachowym sposobie usuwania kleszczy. Kleszczy nie należy wykręcać ani natłuszczać, gdyż takie postępowanie może wywołać u kleszcza wymioty, które z kolei mogą przyspieszyć przedostanie się groźnych drobnoustrojów chorobotwórczych do krwi osoby ukłutej.



N.W.: Bardzo dziękuję za niezwykle ciekawą i pouczającą rozmowę!

Zapraszamy do zapoznania się ze szczegółowymi informacjami na temat naszego rozmówcy:

http://szczepienia.pzh.gov.pl/zespol/pawel-stefanoff/

Uważajcie na kleszcze