Kleszcze są drobnymi stawonogami z gromady pajęczaków osiągającymi rozmiary od jednego do kilku milimetrów. Interesujące, że po nassaniu mogą nawet kilkusetkrotnie zwiększyć swoje rozmiary! Według szacunków na całym świecie występuje ponad 900 gatunków kleszczy, które dzielimy na kleszcze twarde (Ixodida) oraz kleszcze miękkie (Argasidae). Ich cykl rozwojowy dzielimy na trzy fazy, tj. postać larwalną, nimfę oraz postać dorosłą. Kleszcze bytują na obszarach leśnych, terenach trawiastych oraz łąkach. Kleszcze można również spotkać w parkach miejskich, ogródkach działkowych oraz osiedlach mieszkaniowych otoczonych terenami zielonymi. Żywią się krwią zwierząt, w tym ptaków, gadów oraz ssaków. Kleszcze czyhają na żywiciela wyczuwając jego zapach, ciepło i ruch powietrza. Szukają żywicieli przede wszystkim w godzinach porannych i wieczornych. Kleszcze przyczepiają się do ciała ofiary za pomocą haczykowatych narządów chwytnych, a następnie poszukują cienkiego i dobrze ukrwionego miejsca na skórze. Wkłuwają się w skórę ofiary wydzielając ze śliną substancje zmniejszające krzepliwość krwi, substancje znieczulające oraz substancje cementopodobne, przez co nie czujemy ich ugryzienia. Kleszcze żerują od kilku do kilkunastu dni, następnie odpadają od ciała żywiciela. Kleszcze bez pożywienia mogą przeżyć nawet do dwóch lat! Człowiek jest przypadkowym żywicielem kleszczy. Aktywność kleszczy jest uzależniona od temperatury otoczenia (powyżej 5-7°C w ciągu doby) oraz poziomu wilgotności. Ich aktywność obserwuje się od początku wiosny do późnej jesieni, przy czym szczyt przypada na maj/czerwiec oraz wrzesień/październik. Kleszcze mogą być wektorami wielu patogenów, w tym wirusów, bakterii, pierwotniaków, pasożytów i grzybów. Jeden kleszcz może przenosić nawet kilka drobnoustrojów chorobotwórczych! Czynnik zakaźny jest przenoszony podczas wkłucia wraz ze śliną lub wymiocinami kleszcza. Choroby odkleszczowe to m.in. borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), tularemia, ludzka anaplazmoza granulocytarna, bartonelloza, babeszjoza, gorączka kleszczowa Kolorado, gorączka plamista Gór Skalistych, afrykańska gorączka odkleszczowa, gorączka śródziemnomorska oraz krymsko-kongijska gorączka krwotoczna.
W Polsce żyje 20 gatunków kleszczy, z których na największą uwagę zasługują Ixodes ricinus (kleszcz pospolity), Argas reflexus (obrzeżek gołębi) oraz Dermacentor reticulatus (kleszcz łąkowy). Choroby odkleszczowe stanowią realne zagrożenie w naszym kraju.
Dlaczego?
Obecność kleszczy notuje się na terenie całego kraju, przy czym najwięcej zachorowań rejestruje się w północno-wschodniej Polsce, w tym przede wszystkim w województwach warmińsko-mazurskim oraz podlaskim. W Polsce zgłasza się zachorowania na 7 chorób odkleszczowych (anaplazmoza, babeszjoza, bartonelloza, borelioza z Lyme, gorączka Q, kleszczowe zapalenie mózgu, tularemia oraz riketsjozy), w tym głównie na boreliozę (kilkadziesiąt przypadków rocznie!) oraz kleszczowe zapalenie mózgu (kilkaset przypadków rocznie!).
Istnieje szereg skutecznych sposobów zapobiegania ugryzieniom przez kleszcza. Przede wszystkim powinniśmy starać się unikać ekspozycji na kleszcze, tj. dłuższego przebywania w miejscach, w których notuje się zwiększone występowanie kleszczy. Jeżeli nie jest to możliwe powinniśmy każdorazowo dokładnie obejrzeć ciało po powrocie z miejsc bytowania kleszczy, w tym w szczególności w okolicach karku, pach, kolan oraz pachwin. Wybierając się w miejsca, w których możemy spotkać kleszcze powinniśmy stosować tzw. środki ochrony osobistej, tj. odpowiedni ubiór (nakrycie głowy, odzież w jasnych kolorach z długimi rękawami i nogawkami) oraz repelentów, tj. środków odstraszających kleszcze, zawierających np. dietylotoluamid i permetrynę, które są aplikowane na powierzchnię skóry lub odzież. Ponadto, nie powinniśmy spożywać niepasteryzowanych produktów mlecznych. Istotną rolę w profilaktyce chorób odkleszczowych spełniają również szczepienia ochronne. W Polsce jest dostępne szczepienie ochronne przed kleszczowym zapaleniem mózgu. Schemat szczepień obejmuje szczepienie podstawowe (3 dawki przyjmowane w odstępach czasu określonych przez producenta) oraz szczepienie przypominające (co 3-5 lat). Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu znajduje się w wykazie tzw. szczepień zalecanych w Programie Szczepień Ochronnych, czyli nie jest refundowane ze środków publicznych. Wykonanie szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu rekomenduje się „osobom przebywającym na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby w szczególności: osobom zatrudnionym przy eksploatacji lasu, stacjonującemu wojsku, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej, rolnikom, młodzieży odbywającej praktyki oraz turystom i uczestnikom obozów i kolonii”. Poddanie się szczepieniu w okresie zimy lub na początku wiosny zapewni ochronę przed chorobą od początku sezonu aktywności kleszczy. Skuteczność szczepionki ocenia się bardzo wysoko, tj. na ponad 95%. Interesujące, ze w ośrodkach badawczych na świecie trwają badania nad opracowaniem szczepionki zapewniającej ochronę przed ukłuciami kleszcza. Tym samym, szczepionka mogłaby stanowić zabezpieczenie przed wszystkimi chorobami odkleszczowymi. Nie powinniśmy również zapominać o zabezpieczeniu przed ugryzieniem kleszczy swoich zwierząt domowych poprzez dokładną obserwację ciała swoich zwierząt oraz stosowanie środków zapobiegających infestacji kleszczy pod postacią np. kropel, tabletek czy obroży.
W przypadku wkłucia należy bezzwłoczne usunąć kleszcza za pomocą odpowiednich przyrządów, w tym np. pęsety, pompek ssących lub kleszczołapek.
W jaki sposób?
Kleszcza powinniśmy uchwycić za główkę przy samej skórze oraz pociągnąć delikatnym i jednocześnie zdecydowanym ruchem pionowo do góry. Kleszczy nie należy pod żadnym pozorem wykręcać, natłuszczać ani przypalać. Podobne zachowania mogą prowokować u kleszczy wymioty, które mogą przyspieszyć transmisję niebezpiecznych patogenów do krwi. Następnie należy dokładnie umyć ręce i zdezynfekować miejsce wkłucia oraz przyrządy zastosowane do jego usunięcia. Stwierdzono, że wczesne rozpoznanie obecności kleszczy na skórze i ich odpowiednie usunięcie istotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na chorobę odkleszczową w wyniku skrócenia czasu narażenia na drobnoustroje chorobotwórcze, które mogą znajdować się w płynach ustrojowych kleszcza. Po usunięciu kleszcza należy obserwować miejsce wkłucia oraz ogólny stan zdrowia. W razie pojawienia się niepokojących objawów chorobowych, np. rumienia należy zgłosić się do lekarza, który zleci odpowiednie badania laboratoryjne, które potwierdzą lub wykluczą obecność choroby odkleszczowej. W razie potrzeby zostanie wdrożone właściwe leczenie. W laboratoriach są dostępne badania kleszczy pod kątem obecności drobnoustrojów chorobotwórczych. Wyniki badania kleszczy nie mają jednak istotnego znaczenia w praktyce klinicznej.
Źródła:
• https://gis.gov.pl/zdrowie/kleszcze-jak-sie-przed-nimi-chronic/
• http://szczepienia.pzh.gov.pl/
• https://gis.gov.pl/wp-content/uploads/2018/01/akt.pdf
Materiał prasowy: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku
