Kwashiorkor – afrykańska klątwa i białkowy mit Zachodu

Wśród ludów Ghany krążyła kiedyś legenda o złym duchu, który zsyła klątwę na pierwsze dziecko w rodzinie, kiedy na świat przychodzi kolejne. Egzotyczne imię mitycznego ducha afrykańskich plemion – „kwashiorkor” – zadomowiło się w terminologii medycznej jako nazwa jednostki chorobowej, znanej po angielsku także jako „edematous malnutrition” (niedożywienie obrzękowe).

Kwashiorkor jest zaburzeniem związanym z nieprawidłowym odżywianiem i występuje najczęściej w rejonach świata dotkniętych głodem (przede wszystkim w państwach subsaharyjskiej Afryki). To kwashiorkor jest odpowiedzialny za osławione wzdęte brzuchy u wygłodzonych afrykańskich dzieci. Choroba objawia się również dotkliwym swędzeniem nóg, podatnością na infekcje, biegunką, utratą masy mięśniowej, wycieńczeniem, zmianami w kolorze skóry i włosów.

Tajemnica klątwy

W XX wieku lekarze rozwikłali zagadkę rzekomej klątwy, która miała spadać na starsze dzieci w afrykańskich rodzinach. Wyjaśnienie okazało się banalnie proste: kiedy na świat przychodzi kolejny noworodek, matka odstawia od piersi jego starsze rodzeństwo. Pozbawione mleka matki dzieci z dotkniętych biedą plemion przechodziły wówczas na dietę zbyt ubogą w składniki odżywcze, niezbędne na ich etapie rozwoju. Zawierała ona dużo skrobi, lecz zbyt mało białka.

Uważa się, że jeśli leczenie zostanie podjęte odpowiednio wcześnie, szansa na jego powodzenie jest duża. Kuracja polega na stopniowym zwiększaniu liczby kalorii w posiłkach, pierwotnie kładąc nacisk na stanowiące źródło energii węglowodany i tłuszcze. Na dalszym etapie wprowadza się pożywienie bogate w białka. Choroba nieleczona może skutkować nieodwracalnymi nieprawidłowościami w rozwoju dzieci. Bywa, że prowadzi do śpiączki i zaburzeń psychicznych.

Białkowy mit

Marta Zaraska w książce „Mięsoholicy. 2,5 miliona lat mięsożerczej obsesji człowieka” poczyniła jednak ciekawą obserwację. Badania nad kwashiorkorem w ubiegłym stuleciu nie tylko spowodowały na świecie wzrost świadomości potrzeby zorganizowania pomocy krajom Trzeciego Świata, ale też przyczyniły się do utrwalenia kilku mitów na temat odżywiania w społeczeństwach zachodnich.

Zaraska pisze o tak zwanej „białkowej histerii”, która rozpętała się w XX wieku, począwszy od lat 50. Organizacje charytatywne masowo zaczęły wysyłać do Afryki odtłuszczone mleko oraz mączkę rybną, które miały uzupełnić u chorych niedobory protein. Dopiero z czasem odkryto, że skupianie się wyłącznie na zwiększaniu dziennych dawek białka u pacjentów nie jest właściwą metodą leczenia kwashiorkoru.

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku naukowcy przyznali w końcu, że tak naprawdę kwashiorkor spowodowany jest raczej zbyt niskim spożyciem kalorii, a nie niedoborem białka. W takim przypadku organizm zużywa każdą ilość dostarczonego mu białka w celu uzyskania energii, zamiast wykorzystywać je do wytwarzania własnych rodzajów białek, takich jak insulina, kolagen czy przeciwciała – czytamy w publikacji Marty Zaraski.

Czy kwashiorkor grozi weganom na Zachodzie?

Nie. Rezygnacja ze spożywania białka zwierzęcego nie oznacza, że dieta wegańska musi skutkować niedoborem protein. Przekonanie, iż białka pochodzenia zwierzęcego są absolutnie niezbędne dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania człowieka to mit, który do dziś trudno wyplenić w społeczeństwach Zachodu. Diety o dostatecznej liczbie kalorii powinny zawierać wystarczającą ilość białka. Oczywiście, można sobie wyobrazić wysokokaloryczną dietę praktycznie niezawierającą białka, opartą chociażby na wacie cukrowej. Jeśli jednak nasze posiłki są dobrze zbilansowane, to nie powinniśmy mieć żadnych problemów, nawet jeśli jesteśmy weganami – kontynuuje autorka.

Przypadki kwashiorkoru w krajach zachodnich obserwuje się niezmiernie rzadko. Objawy choroby mogą wystąpić u osób głodujących, uzależnionych od narkotyków lub cierpiących na AIDS. Niemniej, współczesne reklamy coraz powszechniej zachęcają nas do aktywności fizycznej, a następnie uzupełniania białek odżywkami i batonami proteinowymi. Prawda jest taka, że rezygnacja z ich spożycia nie wywoła u nas objawów kwashiorkoru, nawet jeśli intensywnie trenujemy na siłowni lub biegamy maratony.

Ile więc białka faktycznie potrzebujemy? Centra Kontroli i Prewencji Chorób (Centres for Disease Control and Prevention – CDC)* podają, że zalecane dzienne spożycie (recommended dietary allowance – RDA) białka wynosi 0,8 grama na kilogram masy ciała. Jest ono identyczne dla wszystkich dorosłych, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, dla leniów kanapowych oraz fanów ćwiczeń gimnastycznych. Zalecane dzienne spożycie ustala się (podobnie jak w Wielkiej Brytanii) w taki sposób, aby ilość danej substancji odżywczej była wystarczająca dla ponad 97 procent ludzi – pisze autorka „Mięsoholików”.



*Dane przytaczane przez Martę Zaraskę dotyczą przede wszystkim Stanów Zjednoczonych



Źródło:

What Is Kwashiorkor?, Medically reviewed by Natalie Butler, RD, LD on July 24, 2017 – Written by The Healthline Editorial Team on August 15, 2012, https://www.healthline.com/health/kwashiorkor

M. Zaraska, Mięsoholicy. 2,5 miliona lat mięsożerczej obsesji człowieka, przeł. S. Paruszewski, Warszawa 2017