Histeria – choroba, której nie ma

Aby zrozumieć, jak według naukowców przełomu XIX. i XX. wieku wyglądały klasyczne objawy histerii, warto zobaczyć jedną z pierwszych scen filmu „Niebezpieczna metoda” w reżyserii Davida Cronenberga. Wcielająca się w rolę Sabiny Spielrein Keira Knightley zwija się w nienaturalnych pozach, momentami próbuje się zasłaniać, jakby z którejś strony miał ją spotkać niespodziewany cios, nie panuje nad mimiką, nie potrafi usiedzieć w jednej pozie ani się wysłowić, głos uparcie więźnie jej w gardle. Młoda kobieta kieruje dzikie, nienawistne spojrzenie w stronę swojego lekarza – doktora Junga. Ten zaś pozostaje niewzruszony.

Współczesny widz patrzy na tę scenę z niedowierzaniem. Czy brytyjska aktorka przypadkiem nie przesadziła, odgrywając symptomy choroby swojej bohaterki? Nie. Pacjentki Jeana-Martina Charcota, profesora neurologii na wydziale lekarskim Sorbony, który w drugiej połowie XIX. wieku słynął z urządzania, przypominających wątpliwe show, pokazów dla szerokiej publiczności, miewały jeszcze drastyczniejsze objawy. Należały do nich: znieczulice, porażania, sztywności, przykurcze i drgawki.

Przed zdumioną publiką mistrz ceremonii – posępny Charcot w szarym surducie – demonstrował chore w hipnotycznym transie. Wdychały z rozkoszą opary z butelki amoniaku, usłyszawszy, iż to różana woda, zjadały kawałki węgla przedstawiane im jako czekoladki, biegały na czworakach, szczekając, dowiedziawszy się, iż są psami, lub wreszcie nuciły kołysanki, tuląc w ramionach kapelusz, który miał być niemowlęciem – pisał Andrzej Szczeklik w książce „Nieśmiertelność. Prometejski sen medycyny”.

Termin „histeria” nie był wymysłem XIX-wiecznych badaczy. Jego dzieje są bardziej zawiłe. Hipokrates twierdził, że przyczyną schorzenia jest wędrująca po ciele kobiecym macica (greckie hýstera było nazwą tego organu). O dziwo, musiało minąć kilka dobrych stuleci, zanim medycy ostatecznie przyjęli do wiadomości, że macica nie jest typem włóczęgi ze skłonnościami do awanturniczych wypraw w nieznane. Podobnie jak inne narządy całkiem łatwo zlokalizować ją w ciele. Niemniej, przekonanie o związku objawów histerycznych z kobiecą seksualnością miało się dobrze jeszcze długo. Jego orędownikiem był również Zygmunt Freud. To on po śmierci Charcota przejął pałeczkę mistrza w dziedzinie badań nad histerią.

Freud, którego myśl z dzisiejszej perspektywy w wielu kwestiach nie wytrzymuje krytyki, pod jednym względem zbliżył się do sedna. Ojciec psychoanalizy częściowo odsunął na bok kwestie fizjologii jako potencjalnych przyczyn histerii, skupiając się na aspektach psychologicznych (źródłem kobiecych utrapień był, według doktora z Wiednia, wszak nie tyle sam brak penisa, co nieuświadomiona „zazdrość” o niego). Do gabinetu Freuda trafiło wiele inteligentnych kobiet o ciekawych osobowościach, których przypadki opisane przez uczonego przeszły do historii. Problem w tym, że dywagacje na temat tak zwanego „romansu rodzinnego” lub szczegółowe analizy obecności elementów fallicznych w marzeniach sennych na Freudowskiej kozetce pochłaniały miesiące i lata. Byli jednak uczeni przekonani, że istnieje szybszy, doraźnie skuteczny sposób na wyciszenie histerycznych objawów. Mianowicie – masaż łechtaczki. Żmudna, jak by nie było, praca fizyczna zaangażowanych w terapię lekarzy ostatecznie zaskutkowała wynalezieniem poręcznego urządzenia, zwanego wibratorem (za ojca wynalazku uważa się szwedzkiego fizjoterapeutę Thure Brandta). Czy był to kamień milowy w medycynie przełomu XIX. i XX. wieku – niech czytelniczki osądzą same.

Gdzie się jednak, u licha, podziała histeria – zadają od czasu do czasu pytanie lekarze, psychologowie i filozofowie. Jak to się stało, że wyparowała ni stąd ni zowąd z pola zainteresowania medycyny? Jedni twierdzą, że histeria była w swoim czasie poręcznym pojęciowym workiem, do którego psychiatrzy niefrasobliwie wrzucali szereg rozmaitych zaburzeń psychicznych i neurologicznych. Inni powiedzą, że po prostu zmienił się świat. Część badaczy uważa, że histeria była metaforycznym „językiem” buntu kobiet wobec okrutnie restrykcyjnych wobec nich norm społecznych epoki wiktoriańskiej. Nie trzeba było szukać szczepionek, ani rewolucyjnych leków. Wystarczyło „dać kobietom żyć”.

Źródło:

P. Dybel, Histeria – „inny język kobiecości?”, „Teksty Drugie” 2006, 6, s. 123-136

A. McVean, The History of Hysteria, https://www.mcgill.ca/oss/article/history-quackery/history-hysteria

A. Szczeklik, Gdzie się podziała histeria?, [w:] A. Szczeklik, Nieśmiertelność. Prometejski sen medycyny, Kraków 2012, s. 73-83

C. Tasca, M. Rapetti, M.G. Carta, B. Fadda, Women And Hysteria In The History Of Mental Health, „Clinical Practice & Epidemiology in Mental Health”, 2012, 8, 110-119